سبکی که ماندگار شود و در دهان‌ها بچرخد، بهترین سبک است

نوحه عرض حال عزادارن امام حسین علیه‌السلام به سبک سینه‌زنی و همه‌خوانی همراه با دم است. بهترین نوحه، نوحه‌ای است که دارای محتوای مذهبی و آیینی باشد.

«غلامرضا سازگار» از ستایشگران و ذاکران اهل‌بیت رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم است که در سال 1320 ش. در شهر قم متولد شد. در 10 سالگی تحت تأثیر فرزند مرحوم «آیت‌الله شرعی» به امام حسین علیه‌السلام متوسل شد؛ تا در جرگة ستایشگران اهل‌بیت رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم قرار گیرد. با پشتکاری که از خود نشان داد، از استاد «میرزا محمد فقیهی» اجازة خواندن یافت و در جلسات ایشان چند بیت مختصر می‌خواند. 

سازگار از محضر مرحوم «حاج ملا حسین مولوی» نیز کسب فیض کرده و در جلسة عصر جمعة ایشان که با نام «ذاکرین» و به سرپرستی آن استاد بزرگوار بود، بهره برده است. 

اغلب اشعار استاد سازگار در مدح و رسای اهل‌بیت رسول‌الله صلی الله علیه و آله و سلم است و درکنار آن اشعار فراوانی برای انقلاب و شهدا سروده است. از جملة آثار ایشان مجموعة اشعار با نام «نخل میثم» است که کمتر مداحی است که از آن بهره نبرده باشد. 
اغلب نوحه‌های غلامرضا سازگار علاوه بر شیوایی و روانی کلام، به دور از تحریفات محتوایی است. در گفت‌وگویی با استاد سازگار به موضوع نوحه از حیث محتوا، مضمون و قالب نیم‌نگاهی انداخته‌ایم. در ادامه گفت‌وگوی «دعبل» با استاد غلامرضا سازگار را بخوانید. 

نوحه چیست؟ آیا نوحه به عنوان یک گونة خاص از اشعار مذهبی موضوعیت دارد؟ اگر این طور است، ویژگی‌های مخصوص این نوع شعر چیست؟

از نظر لفظی نوحه، یعنی عزاداری و نوحه کردن. سابقة تاریخی نوحه به دوران امام حسین علیه‌السلام برمی‌گردد. در آن زمان امام سجاد علیه‌السلام فرمودند: «من فرزند کسی هستم که جن در زمین و پرندگان در آسمان برای او نوحه خواندند.»

نوحه دارای دو معنا است. معنای اول: نوحه و زاری کردن و معنای دوم: معنایی که امروزه به خود گرفته است؛ یعنی دمی که سبک داشته باشد و جمعیت آن را تکرار کنند و همراه با آهنگ آن به زنجیر یا سینه‌زنی بپردازند.

این گونه از ادبیات چه نوحه باشد یا شعر، مشروط بر این است که مضمون‌هایی نو و زیبا در آن گنجانده شود؛ ممکن است در حال طی مسیر یک میلیون نفر یک نوحه را بشنوند و صدها نفر آن را تکرار کند؛ بنابراین موضوع نوحه بسیار با اهمیت است و به عزاداری‌ها جلوة خاصی می‌بخشد.

 نوحه‌های مذهبی از حیث مضمون، محتوا و قالب چه تقسیم‌بندی‌هایی دارند؟

در این مورد نمی‌توان یک نظریه ارائه کرد. گاهی اوقات با یک نوحة همراه با مضمون، محتوا، سبک و خواندن بسیار خوبی مواجه هستیم؛ نوحه‌هایی هم مشاهده می‌کنیم که هیچ کدام از این ویژگی‌ها را ندارد؛ بنابراین نمی‌توانیم راجع به همة نوحه‌ها یک نظر را صادر کنیم.

نوحه قالب مخصوصی ندارد. با گذشت زمان، سبک‌های جدیدی پا به عرصه ‌گذاشته و همراه می‌شوند با سبک‌هایی که از گذشته وجود دارند. قالب نوحه این است که شعر همراه با آهنگ و تُن سینه خوانده شود. اشعاری را که چارپاره یا گوشواره داشته باشد و عنوان «دم» گرفته باشد می‌توان نوحه نامید؛ ممکن است همان نوحه با زبان حال و مرثیه نیز خوانده شود؛ ولی همچنین حالتی را که در آن افرادی با هم شعر می‌خوانند و همراه با شعرخوانی، سینه‌زنی می‌کنند و سبکی را بر روی آن قرار می‌دهند، نوحه می‌گویند.

صدها سبک وجود دارد و نمی‌توانیم برای نوحه یک قالب و محتوای مشخص تعیین کنیم؛ همان‌طور که شاهد هستیم نوحه‌هایی که در محرم خوانده می‌شود قالب‌های مختلفی دارند. 

مهم‌ترین نکاتی که در سرودن یک نوحه باید مد نظر نوحه‌سرا باشد، چیست؟

به نظرم نوحه باید دارای پیام، سوز، حماسه و با مصائب و مقام اهل‌بیت علیهم‌السلام وفق داشته باشد. نوحه عنصری است که فرا خور هر زمان می‌توان از آن استفاده کرد؛ مثلاً قبل از انقلاب و در زمانی که فیضیه آتش زده شده بود، این نوحه خوانده می‌شد: 

قم گشته کربلا 
فیضیه قتلگاه 
خمینی ثار الله
شد موسم یاری مولا

یا در زمان انقلاب این نوحه خوانده می‌شد:
ای شاه خائن آواره گردی 
خاک وطن را ویرانه کردی 
کشتی جوانان وطن ... . 

این نکته را باید اضافه کنم که در این موضوع با دو بخش روبه‌رو هستیم؛ بخش اول: نوحه و بخش دوم: شعار. 
شعار جمله‌ای است که فریاد زده می‌شود؛ مثلاً خدایا تا انقلاب مهدی خمینی را نگهدار.

نوحه عرض حال عزادارن امام حسین علیه‌السلام به سبک سینه‌زنی و همه‌خوانی همراه با دم است. بهترین نوحه، نوحه‌ای است که دارای محتوای مذهبی و آیینی باشد. 

شما تأکید کردید که نوحه دارای سبک‌های بسیار زیادی است؛ بهترین سبک برای سرودن نوحه کدام است؟

به نظرم سبکی که در بین افراد جامعه ماندگار شود و به‌اصطلاح در دهان‌ها بچرخد، بهترین سبک برای نوحه‌سرایی است. نمی‌توانیم برای این کار یک سبک واحد مشخص کنیم و بگوییم که این سبک بهترین سبک برای نوحه‌سرایی است.

گاهی اوقات نوحه‌ای سروده می‌شود و به قدری زیبا است که مخاطب با یک بار شنیدن نوحه آن را به یاد می‌سپارد؛ مثلاً این نوحه:
بر مشامم می‌رسد هر لحظه بوی کربلا ...

به قدری این نوحه زیبا است که مردم به خوبی در یادشان سپرده شده است. این نوع از نوحه، بهترین نوع نوحه است؛ چون نوحه‌ای است که با زبان، فکر و سوز جامعه مطابقت دارد.

آیا برای نوحه تقسیم‌بندی موضوعی وجود دارد؟ نظیر تقسیم‌بندی موضوعات شعر آیینی به شعر علوی، شعر غدیر، شعر نبوی و ...؟

خیر، چون نوحه مخصوص اهل‌بیت علیهم‌السلام است. شعر به چند دستة آیینی، غیر آیینی، شعر علوی و ... تقسیم می‌شود.
این بخش به دو قسمت «نوحه» و «سرود» تقسیم می‌شود. 

سرود: اگر شعری آیینی باشد که مخصوص مولودی‌ها است و گاهاً همراه با کف ‌زدن است، نام سرود به خود می‌گیرد. 

نوحه: اگر شعر رنگ و بوی مصیبت داشته باشد و با سینه‌زنی همراه باشد، نام نوحه بر روی آن گذاشته می‌شود و این نکته فرق بین نوحه و سرود است.

 آیا با تعریف عام نوحه به معنای بیان مصیبت و آواز ماتم، در نوحه‌خوانی می‌توان از سایر گونه‌های شعری نظیر قصیده و غزل هم استفاده کرد یا بیان مصیبت در قالب انواع اشعار دیگر نام دیگری غیر از نوحه‌خوانی دارد؟

بله، می‌توان این کار را انجام داد؛ البته من با این کار موافق نیستم و به نظرم باید نوحه را با سبکِ نوحه و شعر را با سبکِ شعر اجرا کرد. نوحه‌ای را که سبک سینه‌زنی دارد، می‌توان به سبک غزل یا زبان حال اجرا کرد. من شاهد بودم که بعضی از آقایان این کار را انجام می‌دهند و شعر را با زبان نوحه، مرثیه و سبک مصیبت اجرا می‌کنند؛ البته این کار را نمی‌توان با شعرها و نوحه‌های حماسی انجام داد و این شعرها و نوحه‌ها را باید با حماسه و سبک سینه‌زنی مخصوص به خودشان اجرا کرد.

به نظرتان باید چه کاری انجام داد تا تعداد آثار فاخر و مستقل در قلمرو نوحه افزایش پیدا کند؟

با برگزاری همایش‌ها، سوگواره‌ها، کنگره‌ها و برنامه‌هایی از این قبیل می‌توانیم در این مسیر گام مؤثری برداریم. تا به حال همایش‌های مختلفی با موضوع شعر برگزار شده اما تا به الان همایشی با موضوع نوحه برپا نشده است؛ در صورتی که نوحه حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. قصیده را یک شخص می‌خواند و سایرین گوش می‌دهند؛ ولی نوحه را همة افراد با همدیگر می‌خوانند و می‌شنوند.

برای نوحه باید همایش‌های مختلف و متعددی برگزار شود و بر روی موضوع نوحه بحث و گفت‌وگو صورت گیرد؛ متأسفانه این کار تا به حال صورت نگرفته است و امیدوار هستم به زودی شاهد این اتفاق باشیم.

انجمن‌های شعری مختلفی با حضور 100 شاعر در طول سال برگزار می‌شود و همة این افراد و شاعران به غزل‌خوانی یا قصیده‌خوانی می‌پردازند و هیچ‌کدام به موضوع نوحه توجه نمی‌کنند. امروز شاهد ارج و قرب بیشتری نسبت به نوحه هستیم، در گذشته افراد شعرهای سُستی را ارائه می‌کردند و نام نوحه را بر روی آن می‌گذاشتند، اگر نوحه دارای محتوا باشد در جامعه تحول بزرگی ایجاد می‌کند. 

از استادان بزرگ چه کسانی را می‌شناسید که در خصوص نوحه و ویژگی‌های آن قلم زده‌ و به معرفی آن پرداخته‌اند؟

چند شاعر، کتاب نوحه به چاپ رسانده‌اند؛ اما در فنون شعر استاد نبودند. هنوز من ندیدم که کتاب نوحه‌ای چاپ شود و هنوز مکتبی یافت نشده است که صرفاً به مسئلة نوحه بپردازد. نوحه هنوز نتوانسته است در ادبیات جایگاه مناسبی پیدا کند؛ البته بعضی از نوحه‌ها در ادبیات دارای جایگاه هستند و بعضی از دوستان مثل آقای «علی انسانی» نوحه‌های بسیار خوبی ارائه می‌کنند؛ یا من نیز نوحه‌هایی ارائه می‌کنم که مورد توجه قرار می‌گیرد.

بعضی از دوستان دیگر که البته آنها شاعر هستند و در کنار سرودن شعر، به نوحه‌‌سازی هم می‌پردازند. ما در حال حاضر شاعری نداریم که فقط نوحه‌‌ساز باشد؛ ولی امیدوارم به جایگاهی برسیم که کتاب نوحه را به عنوان شعر ادبی، آیینی و قوی به جامعه ارائه کنیم.

برای تناسب وجه ادبی نوحه با وجه موسیقایی آن، آیا نوحه‌سرا نیز نقشی دارد؟ یا این فقط مربوط به مداح می‌شود؟

هر دو در این موضوع مؤثر هستند. اگر نوحه دارای موسیقی، سبک و گنجاندن درست و مناسب مصیبت باشد، نور الی نور است و این موارد لازمة نوحه‌سرایی است. 

در صورتی‌که برای معرفی و شناخت نوحه مطلبی هست که در سؤالات به آن توجه نشده، آن را تشریح کنید.

به عزیزانی که نوحه‌سرا هستند این موضوع را گوشزد می‌کنم که اهمیت نوحه از غزل و قصیده بیشتر است و باید به این نکته توجه کنند. نباید فکر کرد که نوحه یک بار گفته می‌شود. نوحه زبان یک جامعه، یک هیئت و یک جمعیت عاشورایی است؛ بنابراین باید با سبک فاخر و محتوای صحیح گفته شود. من از همة عزیزانی که نوحه‌سرا هستند، تقاضا می‌کنم به این نکته توجه کنند.